Intervistoi Avni Halimi

Intervistë me shkrimtaren dhe botuesen, Rita Petro, për gazetën elektronike për letërsi, art dhe kulturë, “HEJZA”

– Rita Petro është ndër të paktat krijuese që di të rilindë në mënyra të çuditshme. Kjo ju bën Ju ndër shkrimtaret më të guximshme aktualisht në letërsinë shqiptare. Me “Vrimën” Ju u rilindët e pjekur dhe e guximshme për të rrëfyer tashmë se, megjithatë, jeni “Lindur së prapthi”!

– Po, ishte një rilindje. Mua si krijuese më duhet kohë e gjatë nga një lindje në tjetrën, për t’u mbarsur e, aq më tepër, për ta mbajtur pastaj farën e krijimit brenda trupit tim. Nuk kam krijuar kurrë se duhet, por se dua. Nuk kam krijuar kurrë se më pret lexuesi apo se çfarë pret ai prej meje, por se vetja ime rimbushet për të çliruar energji. Në këtë kontekst, ndikimi i lexuesit tek unë është pothuaj i pandjeshëm. Nuk më bën as më të frikësuar, as më të guximshme. Unë jam kjo që jam, me mbarsjet dhe lindjet apo rilindjet e mia. Nga “Vrima” te “Lindur së prapthi” u deshën 7 vite të mira. Kalimi nga poezia në prozë më ka ardhur shumë natyrshëm. E kam nisur rrugëtimin me lirika romantike, vazhdova me lirika moderne dhe poemën e shkurtër “Këtu poshtë këndohet live”, më pas me poemat e librit “Vrima”, që anonin nga rrëfimi dhe epizmi, dhe ja tani një roman. Thjesht ashtu m’u ngjiz për të rilindur apo lindur përmes një vetërrëfimi artistik.

– Të qëndrojmë te “Vrima”, e cila ka mijëra labirinte deri tek “arka” ku rrinë të mbyllur ekstrakti i lirisë, nektari i kënaqësisë dhe përroi i estetikës, të cilët janë përbërësit kryesorë të jetës së lumtur. Bota rend pa reshtur nëpër këto labirinte, për ta gjetur këtë “arkë”! Ta kishte bota “Vrimën” do ta përdorte si “hartë orientuese” për t’i kaluar të gjitha labirintet! Po bota shqiptare? Me gjasë, shqiptarët e kuptojnë “Vrimën”, por nuk dinë t’i lexojnë “hartat”?

– Sa bukur e shprehët metaforën e arkës, ku rrinë mbyllur ekstrakti i lirisë, nektari i kënaqësisë dhe përroi i estetikës. Ky labirint është së pari brenda trupit tonë. Më pëlqen të futem në errësirën e trupit tim. Të zbuloj labirintet e ndjeshmërisë më të thellë, të instinkteve që, herë pas here, godasin me forcë kafkën tonë: bum, bum, bum, dhe na japin aq shumë dhimbje koke. E kam ndier këtë dhimbje të thellë dhe më është kujtuar miti për Zeusin, nga koka e të cilit lindi Athinaja, perëndesha e luftës. E ndjeva këtë dhimbje dhe shpërthimin, kur krijova heroinën e librit “Vrima”. Ndaj ajo është aq e ngjashme me Afërditën. Përherë e sfidon vëllanë e saj, të përkëdhelurin e nënës në bibilush, duke iu drejtuar se ajo është luftëtarja e babait. Heroina e Vrimës është edhe e mençur, edhe trime, dy armë të forta për t’i mbijetuar egërsisë së botës moderne dhe fosileve, konvencioneve shoqërore që mbart ajo prej së shkuarës. Heroina e Vrimës deri në moshën e rritjes kalon nëpër disa duar, që e thellojnë rrethin e labirinteve që duhet të kalojë për të arritur tek arka e lirisë. Nga duart e doktorit, që i pret litarin e mishit me të cilin ajo është e lidhur me Zotin e saj, kalon te duart e mamasë, pastaj me radhë te duart e babait, profesorit, mashkullit të parë, policit, gjykatësit, shefit, priftit, te të gjitha institucionet që mundohen ta rimodelojnë, përtej asaj si e ka bërë Zoti. Po ja ku ajo rebelon tashmë me fëmijën, si kanguri varur në marsup dhe përmes labirinteve të rrezikshme, arrin tek arka e lirisë apo te zona me rrezikshmëri të lartë. “Aty është liria, dashuria, kënaqësia e vërtetë? Aty?” – pyet ajo. Dhe përgjigjja i vjen: “Po. Përtej atij gardhi me tela me gjemba. A e kalon dot?”. “Edhe tela me korrent po të ishin, do ta kapërceja”, – thotë ajo. Dhe papritmas gjendet në parajsën tokësore. Ja, pra, që e kishin gënjyer. Se parajsë nuk kishte vetëm pas vdekjes, por dhe mbi tokë. Dhe për ta shijuar dhe ruajtur atë deri duhet të luftosh prapë e prapë, derisa energjia e Zotit të të marrë përfundimisht në gji të tij. Po nëse je jashtë kësaj energjie, ti do të vuash nga vogëlsitë më të mëdha të së përditshmes, nga mungesa e lirisë që të bën të zvarritesh e jo të jesh një qenie e lumtur, e mbrujtur me liri.

– Kohët e fundit, astronomët po zbulojnë se përtej “Vrimës” së Zezë ekzistojnë dhjetëra galaksi të tjera më të mëdha se yjësia që shohim në qiell. Pra, në rastin tonë, nuk është zbulim “Vrima”, por ajo që fshihet përtej saj! Me gjasë do të na duhet shumë kohë për ta kuptuar.

-Përtej Vrimës, marrë në të gjitha kontekstet e saj, ka jetë. Truri dhe trupi ynë është i kufizuar. Pasi lindim, kufizohemi edhe më shumë nga kufijtë që na vendosin shoqëria me rregullat e saj, shkenca apo teologjia. Janë dy pyetje thelbësore në librin “Vrima”. Në momentin që fetusi fillon të mbushet me gjak e ujë dhe të plotësohet me gjymtyrë, ai pyet: “Kush jam unë?! A ka të drejtë një fetus të mendojë?”

Ndërsa në një moment tjetër, kur heroina e mbarsur e “Vrimës” hapet 10 cm dhe pret të dalë fëmija, por në fakt ka lindur trurin e saj, pyet: “Truri im është ky në duart e mia larë në gjak? A është e mundur të mendoj me trurin jashtë?”

Neuroshkencëtarët këmbëngulin se përvoja nuk mund të reduktohet vetëm në veprimet e trurit. Mendja është energji dhe gjeneron energji përmes të menduarit, ndjenjës dhe zgjedhjes. Është energjia jonë, pa të cilën trupi dhe truri fizik do të ishin të padobishëm. Në këtë libër, nga një orgazëm e zakonshme kam kaluar te orgazmat kozmike, prej të cilave lindin galaksitë, te orgazmat që sjellin shpërthimet e vullkaneve në tokë, te orgazmat e larta të njerëzve që çlirojnë mrekulli, dhe këta janë gjenitë njerëzore në të gjitha fushat e dijes. Por jo vetëm gjenitë, edhe njerëzit e zakonshëm mund t’i ndiejnë këto orgazma truri e të mos mjaftohen vetëm së qeni qenie kafshërore, ku çlirimin e shohin vetëm te drithërima e momentit vulgar dhe jo te drithërima e vërtetë, ku marrin pjesë të gjitha qelizat e qenies sonë dhe kjo na sjell jo vetëm një kënaqësi fizike, por dhe shkrirje me universin. Kjo na bën qenie më të mira në jetën e përditshme, ku njerëzit detyrohen të martohen në kishë para të ftuarve “të ngujuar me kohë” dhe, pas kësaj, detyrohen të bëjnë seks “me duar e këmbë lidhur”. Ka aq shumë përtej “Vrimës”, saqë kur dëgjoja se si dhe shumë intelektualë ranë pre e psikozës së turmës, thosha me vete: “Fali, o Zot, se nuk e dinë ç’po bëjnë!”. Po edhe sikur këto vargje t’i përkushtoheshin thjesht vaginës, a nuk është një mrekulli ajo vrimë prej nga vjen jeta e gjithsecilit prej nesh, që ne femrave na e krijoi Zoti në trup?!

– Sa romantike në krijim mund të jetë një krijuese, e cila brenda vetes ndien rebelim kundër rrethit, kundër gjithçkaje që e rrethon, madje edhe kundër atij apo asaj me të cilën e ndan një nënkresë?

– Jam romantike e lindur. Në jetë. Po sipas mënyrës sime. Jo sipas skemave të krijuara në kokat e disa vajzave apo grave. I dashuri sjell befas lule të mrekullueshme, ulet në gjunjë për t’i dhënë unazën, i bën befasi një darkë në dritën e qiririt me verë të kuqe dhe më pas vijnë netët intime veshur me mëndafsh e dantella një pëllëmbë. Sigurisht janë të bukura këto, por ndonjëherë mbetemi aq bosh dhe nuk na lumturojnë kur ndodhin. Pse? Se mungon shpirti, ajo që është origjinale mes një çifti. Unë romantizmin e kam lidhur përherë me dëshirën “perverse” për të qenë në xhunglën e dashurisë si na ka lindur nëna bashkë me partnerin, gjë që e kam të dallueshme dhe në poezitë e mia. Intimiteti nuk kërkon sforcime për t’u dukur super e bukur, super elegante, super inteligjente, super melankolike. Sidomos kjo e fundit, melankolia e tepruar e vdes romantizmin. Dhe meshkujt, sidomos inteligjentët, i vel apo i bën të ftohtë kjo gjë. Shumë femra nuk e kuptojnë këtë dhe vazhdojnë me ëndërrimet për dashurinë platonike.

Rebelizmin në art unë e kam më të drejtpërdrejtë se në jetë. Në jetë jam shumë e kujdesshme, e duruar, tolerante dhe aspak arrogante. Por nga ana tjetër, jam e rrezikshme se marr vendime të forta. Mund të rrezikoj shumë për hir të asaj, që të mbroj cakun e lirisë time personale. Cakun e kam të ngushtë prej tolerancës dhe vetësakrifikimit, por po m’u prek ky cak, nuk lejoj askënd, as fëmijën tim, as partnerin e nënkresës. Pastaj është vendimi i tyre, nëse më pranojnë apo jo. Për fat, më kanë pranuar kështu si jam. Dhe jam shumë e lumtur që edhe mjaft lexues më duan kështu siç jam. Madje marr shpesh mesazhe të tilla: “Aman mos ndrysho. Je kaq mirë kështu siç je!”.

– “Lindur së prapthi” është një konstruksion piramidal i ngritur me kujtime, të cilat i ke për provokim; për ta provokuar mbamendjen për të kaluarën e trishtë të shqiptarëve atëherë kur detyroheshin të lindnin së prapthi, të jetonin së prapthi, të vdisnin së prapthi! Duke lexuar romanin Tuaj të fundit, seç krijohet një përshtypje se, lindja së prapthi, të paktën, estetikisht qenka e bukur. Ishte ky qëllimi kur i frytë këtij krijimi?

– Sigurisht që estetikisht është bukur. Nuk ka art pa provokim, pa rebelim, pa nerv. Ndryshe çdo shkrim tjetër mund të jetë kronikë, histori, filozofi, shkencë, por jo art. Heroinën e romanit tim, që shpesh duket që jam unë, e ka ndjekur gatë gjithë kohës së rritjes ky etiketim apo nofkë. Pra, nis si bullizëm brenda familjes. Edhe sikur ajo të bëjë gjëra normale, nuk i shpëton dot këtij etiketimi. Aq shumë i është përsëritur nga familja e më pas nga mësuesit apo të rriturit e tjerë, sa ajo më pas e shan edhe veten: “Kot s’thonë për ty që je së prapthi”. I ndodh kjo në një moment kur “shtriga e letërsisë” e detyron të bëjë një poezi për flamurin e larë me gjakun e dëshmorëve, dhe asaj sa përmendet fjala gjak, i shkon mendja te gjaku i menstruacioneve që sapo i kanë ardhur dhe i dhemb barku.
Nga ana tjetër, po kush ishte së mbari në atë kohë? Njeriu i ri me moral të gënjeshtërt komunist?! Kur jemi fëmijë, na pëlqen ta shohim botën së prapthi. Nuk mund ta harroj imazhin e një përralle, ku dikujt iu shkrep të ecte me duar dhe kur u fut në një fshat, shumica e njerëzve filluan ta ndjekin duke ecur pas tij me këmbët lart. Gjithçka së prapthi duket e idealizuar. Kulmet e shtëpive të ulëta dhe të varfra dukeshin sikur preknin qiellin dhe ndërtesat aq gjigante. A nuk duhej parë bota e idealizuar, që të mund të mbijetoje në një vend, ku t’i prisnin krahët ende pa të të shkuar mendja te fluturimi?! Ndaj lirisë mund t’i afroheshe sado pak, veç nga ky këndvështrim.

– Ngritja e përjetimeve personale në kolektive, krijuesja si personazh kryesor i rrëfimit që na del si fat personifikues i femrave shqiptare në diktaturë të egër, është një ikje nga jetëshkrimi apo një fiksion i gatuar me të vërtetat e përjetuara. “Lindja së prapthi” mos është një roman mbi guximin dhe fuqinë biblike të femrës shqiptare?

– Me apo pa qëllim, heroina e librit tim është një femër që, për hir të edukimit dhe rrethanave të saj jetësore, nuk ka shans të bëhet viktimë e askujt, madje as e sakrifikuar për hir të dikujt larg stereotipave me personazhe femrash viktima ose të vetësakrifikuara, ose prostituta të rrethanave të caktuara. Heroina ime është si shumë e shumë vajza të tjera të asaj kohe me dilemat e rritjes, dëshirat sensuale që nuk i njeh, por i shpreh, me guximin që nuk pret “ta gjuajnë”, por është ajo që “gjuan” djalin më interesant për të, me ambicie për të arritur njohjen e dukurive përmes zbulimit të saj dhe jo përmes një edukimi të ideologjizuar. Për shembull, ajo zhvishet me naivitet para Shkrimtarit të Madh, me dëshirën të kthehet në personazh të romaneve të tij, por refuzon kategorikisht provokimin e redaktorit, i cili do që të shfrytëzojë dëshirën e saj për të botuar poezitë në gazetën letrare. Dhe si këto vajza kishte plot në atë kohë, ka plot në moshën time që, megjithëse i përkasin brezit që u rrit në diktaturë, sot janë mjaft mendjehapura dhe kontribuuese në shoqërinë tonë. Pra, a nuk paskan nevojë këto vajza e gra të jenë të përfaqësuara në letërsi?! Dhe jo vetëm të viktimizuarat apo prostitutat, viktima të të tjerëve?! Sigurisht ky personazh nuk u sajua nga unë, e gjeta te vetja dhe mes rrethit ku jetoj.

– Ku e shihni Ju dallimin në mes të lirisë politike dhe lirisë krijuese. Cila është më jetike për një krijues?

Absolutisht liria krijuese. Por shkrimtari zgjedh të bëjë një profesion të caktuar në jetë, për të ardhurat e tij financiare. Dikush mund të zgjedhë politikën. Ama, të mos harrojmë se nuk ka krijim pa politikë brenda, edhe sikur të shkruhet për temën e seksit. Politika, në njëfarë mënyre, t’i lidh duart dhe këmbët, të krijon vetvetiu autocensurë. Duhet të jesh tepër i fortë, tepër i paanshëm dhe të mos ia kesh frikën gjykimit për hir të profesionit.

– Si krijuese e guximshme e letrave shqipe, si femër që ka tejkaluar tabunë, që nuk lodhet për t’i zbërthyer paragjykimet, etiketat, tevona, po aq e fuqishme në menaxhim të Shtëpisë Botuese “ALBAS”, këmbëngulëse në qasje të shëndetshme ndaj librit, cili është raporti i shqiptarëve ndaj librit, jo vetëm si botim por edhe si mjet leximi? Në bazë të disa analizave dhe statistikave, kemi ngelur si popull pa dëshirë dhe pa shije leximi!

– Si poete tashmë kam lexuesin tim që pret vazhdimisht nga unë, jo vetëm në krijimtari, por edhe si grua që vazhdimisht shfaq hapur mendimin për tema të ndryshme tabu të shoqërisë shqiptare. Si botuese shoh që ka ndryshim. Autorët shqiptarë po kthehen në vëmendje të lexuesit, kjo edhe për shkak të disa botuesve seriozë që po investojnë në këtë drejtim. Dhe ka disa autorë bashkëkohorë që i kanë kapërcyer kufijtë, pavarësisht se jetojnë në Shqipëri, në Kosovë, Maqedoninë e Veriut apo në diasporë. Sa për shijen e popullit, apo më mirë të masës së madhe të atyre që zgjatin dorën drejt librit, edhe unë mendoj se le për të dëshiruar. Të vjen vërtet keq që shkrimtarë nobelistë kanë një lexues aq shumë të kufizuar. Ndërsa rrëfimet melodramatike apo librat se si të bëjnë të pasur botohen e ribotohen kaq shpesh. Mundohem si botuese, e mbështetur dhe nga redaksia apo bordi i përbashkët Shqipëri, Kosovë, Maqedoni e Veriut që miraton titujt e rinj të çdo viti, të ruajmë lart standardin e botimeve cilësore, si në botimet për fëmijë, ashtu edhe për të rritur të zhanreve të ndryshme. Më vjen mirë që seritë e Klasikëve për fëmijë përkthyer nga origjinali, seria Më quajnë… me personalitete shqiptare; seria Klasikë dhe Modernë (me autorë botërorë dhe shqiptarë) për të rritur, botimet akademike apo kulturologjike po pasurohen dita-ditës dhe, ndonëse me shitje të ngadalta, na bëjnë të ndihemi mirë, pasi vlera e një libri të mirë është themeli në godinën e kulturës shqiptare.

– Si krijuese dhe si botuese jeni ndër të rrallat që e njihni, të themi, mirë botën letrare të shqiptarëve të Maqedonisë së Veriut! Së këndejmi, a ndani edhe ju mendimin se politikat shtetërore (si të Shqipërisë, ashtu edhe të Kosovës) janë tepër shumë të ftohta për sa i përket stimulimit dhe përkrahjes të krijuesve shqiptarë të këtij shteti dhe, rrjedhimisht, edhe më të ftohtë ndaj krijuesve të Luginës, të Malit të Zi, të diasporës. Stimulimi qeveritar i shtëpive botuese të Shqipërisë e Kosovës për të botuar krijues nga viset etnike, do të ishte një hap milimetrik drejt bashkimit kulturor kombëtar?

– E thatë shumë mirë. E kam vërejtur një gjë të tillë. Shpesh ndarjet janë aq të theksuara, sa të vjen keq. Ata s’janë tanët, jo, mos i mbështesni, janë të Shqipërisë apo e kundërta. Janë të Kosovës, janë të Maqedonisë së Veriut, janë të diasporës etj., etj., ne të Shqipërisë kemi politika të tjera etj. etj. A thua se po flasim për ndonjë armik. Shumë e turpshme. Kjo duhet të marrë fund prej politikave shtetërore të përbashkëta që thoni dhe ju.

– Si shtëpi botuese, sa jeni të gatshme të sfidoheni duke iu rrekur projektit të unifikimit të kolonave të lekturave shkollore të të gjitha niveleve arsimore! A mendoni se keni fuqi për ta nxitur një projekt të tillë të prirë nga një komision prej kritikëve e shkrimtarëve mbarëkombëtarë?

– E kujtoj me shumë mall kohën kur, para se të ndodhte lufta në Kosovë, kam qenë pjesë e një grupi pune të përbashkët nga të gjitha trevat shqiptare, ku arritëm një punë të shkëlqyer në unifikimin e kurrikulave për lëndët me rëndësi kombëtare, si letërsia dhe gjuha shqipe. Sot që kufijtë janë zhdukur, duket sikur jemi vetë ne që i vendosim njëri-tjetrit sinorë të tillë. Absolutisht duhen komisione të përbashkëta, të cilat mbi kritere të përcaktuara mirë të sugjerojnë kolanat e lekturave shkollore, si dhe kurrikula të përbashkëta. Nuk ka letërsi kosovare apo e Maqedonisë apo e diasporës. Ka vetëm letërsi shqiptare. Sa për fuqinë që të ndryshojmë diçka, nuk e di. Shpesh politikat shtetërore na shohin si kundërshtarë, si ente private, që kemi qëllim vetëm të fitojmë dhe jo që me investimet tona i bëjmë mirë kulturës së një vendi. Po prapë ka shpresë për bashkëpunime të frytshme, siç dhe kanë ndodhur.

– E juaja si shkrimtare është që të shkruani ndërsa, për të lexuar, le të urdhërojë kush të dojë! Mbase nxitja institucionale apo “e dhunshme” për shprehi leximi nuk i bën mirë asnjë populli!

– Kur nxitja për lexim kthehet në mbështetje klanore është jashtëzakonisht e dëmshme. Por… ka gjithnjë një por të fortë. Lexuesi mund të gënjehet për herë të parë nga një çmim zyrtar i trumbetuar fort. Po nuk gënjehet për herë të dytë, nëse ky apo ai shkrimtar nuk di të bëjë letërsi të mirë. Nëse i jepet çmim dikujt që ka apo s’ka 5 lexues të tijtë, kur letërsia e këtij apo kësaj nuk trondit asnjë zemër apo shpirt njerëzor, po zhduket si hije, përgjegjësia i takon komisionit të mbështetur prej ministrive përkatëse të kulturës. Sot rrallë bëhen analiza të vërteta kritike. Sot ose shahen e denigrohen, ose thuren lavde për shkrimtarët. Po shumë shpejt mendoj se do të vijë dita që do të ndryshojnë kriteret për një kritikë të vërtetë letrare. Koha ka treguar përherë se cili shkrimtar apo cila vepër e mirë mbetet për shkak të karakterit të saj universal.

– Çfarë po shkruani kohëve të fundit? Me çka do të na befasojë ëndshëm Rita Petro?

– Poemën e mungesës po e shkruaj tani në kokë.