Nga Daron Acemoglu

Shtetet e Bashkuara pushtuan Afganistanin 20 vjet më parë me shpresën për të rindërtuar një vend që ishte kthyer në një plagë për botën dhe qytetarët e vet. Siç shpjegoi gjenerali Stanley McChrystal në prag të rritjes së trupave amerikane në vitin 2009, objektivi ishte që “qeveria e Afganistanit të kontrollojë mjaftueshëm territorin e saj për të mbështetur stabilitetin rajonal dhe për të parandaluar përdorimin e tij për terrorizmin ndërkombëtar”.

Tani, me më shumë se 100,000 jetë të humbura dhe rreth 2 trilionë dollarë të shpenzuar, gjithçka që Amerika duhet të tregojë për përpjekjet e saj janë skenat e këtij muaji të një përleshjeje të dëshpëruar, një kolaps poshtërues që kujton rënien e Saigon në vitin 1975.

Çfarë shkoi keq?

Pothuajse gjithçka, por jo në mënyrën që mendojnë shumica e njerëzve. Ndërsa planifikimi i dobët dhe mungesa e inteligjencës së saktë sigurisht që kontribuan në katastrofë, problemi ka qenë në fakt 20 vjet në krijim.

SHBA e kuptoi që në fillim se mënyra e vetme për të krijuar një vend të qëndrueshëm me një pamje të rendit dhe ligjit ishte krijimi i institucioneve të fuqishme shtetërore. I inkurajuar nga shumë ekspertë dhe teori tashmë të shfuqizuara, ushtria amerikane e cilësoi këtë sfidë si një problem inxhinierik: Afganistanit i mungonin institucionet shtetërore, një forcë funksionale e sigurisë, gjykatat dhe burokratët me njohuri, kështu që zgjidhja ishte hedhja e burimeve dhe transferimi i ekspertizës nga të huajt. Me OJQ-të dhe kompleksi më i gjerë perëndimor i ndihmës së huaj ishin atje për të ndihmuar në mënyrën e tyre, pavarësisht nëse vendasit e donin apo jo. Për shkak se puna e tyre kërkonte njëfarë stabiliteti, ushtarët e huaj, kryesisht forcat e NATO -s, por edhe kontraktorët privatë u vendosën për të ruajtur sigurinë.

Duke e parë ndërtimin e kombit si një proces nga lart-poshtë, “shteti i parë”, politikëbërësit amerikanë po ndiqnin një traditë të nderuar në shkencën politike. Supozimi është se nëse mund të vendosni një dominim dërrmues ushtarak mbi një territor dhe të nënshtroni të gjitha burimet e tjera të pushtetit, atëherë mund të impononi vullnetin tuaj. Megjithatë, në shumicën e vendeve, kjo teori është vetëm gjysma e duhur, në rastin më të mirë; dhe në Afganistan, ishte gabim.

Sigurisht, Afganistanit i duhej një shtet funksional. Por supozimi se dikush mund të imponohej nga lart nga forcat e huaja ishte i gabuar. Siç argumentojmë James Robinson dhe unë në librin tonë të vitit 2019, “Korridori i ngushtë”, kjo qasje nuk ka kuptim kur pikënisja juaj është një shoqëri thellësisht heterogjene e organizuar rreth zakoneve dhe normave vendore, ku institucionet shtetërore kanë kohë që mungojnë ose dëmtohen.

Vërtetë, qasja nga lart-poshtë në ndërtimin e shtetit ka funksionuar në disa raste (të tilla si dinastia Qin në Kinë ose Perandoria Osmane). Por shumica e shteteve janë ndërtuar jo me forcë, por me kompromis dhe bashkëpunim. Centralizimi i suksesshëm i pushtetit nën institucionet shtetërore përfshin më shpesh pëlqimin dhe bashkëpunimin e njerëzve që i nënshtrohen atij. Në këtë model, shteti nuk i imponohet një shoqërie kundër dëshirave të saj; përkundrazi, institucionet shtetërore ndërtojnë legjitimitet duke siguruar një sasi të vogël të mbështetjes popullore.

Kjo nuk do të thotë se SHBA duhet të kishte punuar me talebanët. Por kjo do të thotë se duhet të kishte punuar më ngushtë me grupe të ndryshme vendase, në vend që të derdhte burime në regjimin e korruptuar, jo-përfaqësues të presidentit të parë të Afganistanit, post-talebanëve, Hamid Karzai dhe vëllezërit e tij. Ashraf Ghani, presidenti afgan i mbështetur nga SHBA, i cili iku në Emiratet e Bashkuara Arabe këtë javë, bashkë-autor i një libri në 2009 duke dokumentuar sesi kjo strategji kishte nxitur korrupsionin dhe nuk kishte arritur qëllimin e saj të deklaruar. Pasi ishte në pushtet, megjithatë, Ghani vazhdoi të njëjtën rrugë.

Situata me të cilën SHBA u përballën në Afganistan ishte edhe më e keqe nga sa është tipike për ndërtuesit e kombeve aspirues. Që nga fillimi, popullata afgane e perceptoi praninë amerikane si një operacion të huaj që synonte të dobësonte shoqërinë e tyre. Kjo nuk ishte një ujdi që ata donin.

Çfarë ndodh kur përpjekjet për ndërtimin e shtetit nga lart-poshtë po ecin kundër dëshirave të një shoqërie? Në shumë vende, e vetmja mundësi tërheqëse është tërheqja. Ndonjëherë, kjo merr formën e një eksodi fizik, siç tregon James C. Scott në “Arti i të mos qenit i qeverisur”, studimi i tij mbi njerëzit e Zomisë në Azinë Juglindore. Ose mund të nënkuptojë bashkë-banim pa bashkëpunim, si në rastin e skocezëve në Britani ose katalanasve në Spanjë. Por në një shoqëri të ashpër të pavarur, të armatosur mirë me një traditë të gjatë të gjakmarrjes dhe një histori të fundit të luftës civile, përgjigja më e mundshme është konflikti i dhunshëm.

Ndoshta gjërat mund të kishin dalë ndryshe nëse agjencia e Inteligjencës Ndër-Shërbimet e Pakistanit nuk do të kishte mbështetur talebanët kur ajo ishte mundur ushtarakisht, nëse sulmet me dronë të NATO-s nuk do të kishin tjetërsuar më tej popullsinë dhe nëse elitat afgane të mbështetura nga SHBA nuk do të ishin korruptuar në mënyrë ekstravagante. Por kartat u vendosën kundër strategjisë së parë të shtetit të Amerikës.

Dhe fakti është se udhëheqësit amerikanë duhet ta kishin ditur më mirë. Siç dokumentojnë Melissa Dell dhe Pablo Querubín, Amerika miratoi një strategji të ngjashme nga lart-poshtë në Vietnam dhe ajo rezultoi kundër spektakolare. Vendet që u bombarduan për të nënshtruar Viet Kong u bënë edhe më mbështetës të kryengritjes anti-amerikane.

Edhe më domethënëse është përvoja e fundit e ushtrisë amerikane në Irak. Siç tregon hulumtimi nga Eli Berman, Jacob Shapiro dhe Joseph Felter, “rritja” atje funksionoi shumë më mirë kur amerikanët u përpoqën të fitonin zemrat dhe mendjet duke kultivuar mbështetjen e grupeve lokale. Në mënyrë të ngjashme, puna ime me Ali Cheema, Asim Khëaja dhe James Robinson zbulon se në Pakistanin rural, njerëzit u drejtohen aktorëve jo-shtetërorë pikërisht kur mendojnë se institucionet shtetërore janë joefektive dhe të huaja për ta.

Asnjë nga këto nuk do të thotë se tërheqja nuk mund të ishte menaxhuar më mirë. Por pas 20 vitesh përpjekje të gabuara, SHBA-ja ishte e destinuar të dështonte në objektivat e saj të dyfishtë për t’u tërhequr nga Afganistani dhe për të lënë pas një shoqëri të qëndrueshme, të bazuar në ligj.

Rezultati është një tragjedi e madhe njerëzore. Edhe nëse talebanët nuk kthehen në praktikat e tyre më të këqija, burrat afganë dhe veçanërisht gratë do të paguajnë një çmim të lartë për dështimet e Amerikës në vitet dhe dekadat e ardhshme.