Më 1 tetor të vitit 1991, u rihap në Tiranë ambasada e Shteteve të Bashkuara, pas një ndërprerjeje 52-vjeçare të marrëdhënieve mes të dy vendeve. Shtetet e Bashkuara dhe Shqipëria i kishin vedosur marrëdhëniet diplomatike në vitin 1922, 10 vjet pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë. Por në vitin 1939, pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia dhe më pas nga Gjermania, marrëdhëniet u ndërprenë. Në përfundim të Luftës së Dytë Botërore, regjimi komunist e mbajti Shqipërinë në izolim dhe vetëm pas rënies së tij, u bë e mundur rivendosja e marrëdhënieve me Shtetet e Bashkuara. Sot, me rastin e 30 vjetorit të rihapjes së ambasadës amerikane në Tiranë, Shefi i Shërbimit Shqip të Zërit të Amerikës, Arben Xhixho, bisedoi me ambasadorin e parë amerikan në Tiranë pas rivendosjes së marrëdhënieve, William Ryerson, mbi kujtimet e tij nga ato vite.

Zëri i Amerikës: Ambasador Ryerson, një tetori shënon rihapjen e ambasadës amerikane në Tiranë. Ju ishit ambasadori i parë në Shqipëri pas një periudhe 52 vjeçare pa marrëdhënie mes dy vendeve, të ndërprera pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia dhe të rivendosura vetëm pas rënies së komunizmit. Çfarë kujtimesh keni sot 30 vjet më pas, nga ato ditë të vitit 1991?

Ambasadori Ryerson: Mund të flasë me orë të tëra për kujtimet. Janë kaq shumë. Unë nuk isha i pranishëm kur ne u rikthyem në pronën tonë në rrugën e Elbasanit. Diplomati Chris Hill ishte i pranishëm.

Flamurin amerikan e ngriti e veja e një ish punonjësi të Legatës Amerikane, që ishte vrarë më pas nga regjimi komunist. Për fat të keq nuk kam një foto, ndonëse imazhin e saj e kam në kujtesë, pasi e njoha më pas dhe u bëmë miq. Kishte një sërë gjërash që ndodhën në ato fillime. Kur mbërrita për herë të parë në muajin prill të vitit 1991, isha vendosur në Hotelin Dajti. Gjera të çuditshme. Një ditë pas mbërritjes, shkova për t’u takuar me zyrën e protokollit në Ministrisë së Jashtme për t’i njoftuar që do ndiqja në sallë seancën e parlamentit. Në atë kohë po diskutohej projekt-kushtetua dhe ishte rrëzuar varianti i paraqitur. Më thanë “jo nuk mund të shkosh”. I pyeta “Ç’do të thotë nuk mund të shkoj? Unë protestoj!” U thashë më tej, se po të shkoni në Uashington, mund të hyni në Kongres për të ndjekur punimet, mund të mërziteni, por nuk jeni të ndaluar të hyni. Nuk ndryshuan qëndrim. Përgjigja ishte përsëri Jo. U thashë zyrtarisht “Qeveria ime proteston!” Më vonë atë ditë u takova për herë të parë me Gramoz Pashkon. Më pyeti nëse do të shkoja në parlament për të ndjekur punimet. I tregova ç’më kishin thënë. Do merremi ne me këtë, më tha. Të nesërmen më marrin në telefon nga protokolli dhe më thanë se mund të shkoja dhe mund të merrja edhe përkthyesen me vete. Kuptova një gjë, “insisto, mos prano gjepurat që të thuhen”. Ishte dhe një episode i dytë, i kësaj natyre. Vijnë një ditë dy aparatçikë në hotel, unë isha duke shtypur diçka në makinë shkrimi dhe filluan të flisnin me një person, shqiptar, që punonte për ne. Ata u ankuan se përse kishim marrë njerëz në punë pa miratimin e Ministrisë së Jashtme. U ktheva dhe u thashë “Më falni, rivendosja e marrëdhënieve parashikon që ne do të marrim në punë kë të duam dhe mund të shkojmë ku të duam në mbarë vendin. Nëse diçka ka ndryshuar nga ju, ndoshta do të na duhet të largohemi”. Që atëhere nuk dëgjova më prej tyre. Dua të ritheksoj atë që mësova herët në Shqipëri, “mos u dorëzo përball pengesave”.

Zëri i Amerikës: Një nga momentet më kulmore të mandatit tuaj në Shqipëri ishte vizita e Sekretarit të Shtetit James Baker. Çfarë ndikimi pati kjo vizitë për marrëdhëniet mes dy vendeve? Jemi në një moment që Shqipëria, një vend që e ka sharë Amerikën për 50 vjet, që nuk ka pranuar marrëdhënie me të dhe sapo vendi fillon hapjen, vizitohet nga Sekretari i Shtetit. Si e shpjegoni këtë?

Ambasadori Ryerson: Ishte një vendim i mirë. Pjesëmarrja në miting ishte e pabesueshme, një-e-dhjeta e popullsisë së vendit kishte dalë në shesh. Mendoj se njerëzit në atë kohë e kuptuan, se gjerat po ndryshonin. Pati një ndikim të thellë në zhvillimet politike. Mendoj se Baker, dhe ky është mendimi im, pasi nuk isha në mendjen e tij, e kuptoi që po lindte një mundësi dhe vendosi të ndihmonte. Pa dyshim, ai ishte kurioz, “ç’është ky vend?” Zyrtarët në Uashington, në Departamentin e Shtetit, të ndihmuar edhe nga reportimet që bënte shërbimi shqip i Zërit të Amerikës, po e shihnin që gjerat po ndryshonin. Për vëmendjen që pati Shqipëria në Departamentin e Shtetit pas vizitës, e mësova me vonë nga ambasadori izraelit në Romë, i cili mbulonte edhe Shqipërinë. Kur erdhi në Tiranë për të paraqitur letrat kredenciale, kërkoi që të takoheshim, filluam të flisnim dhe më tregoi se kur Bakeri shkoi në Izrael, një ose dy muaj pas Shqipërisë, e vetmja gjë për të cilën dëshironte të fliste ishte vizita në Shqipëri; Lindja e Mesme kishte probleme, ai fliste për vizitën në Shqipëri. Po ashtu dëgjoja që në Departamentin e Shtetit, ku ka një zyrtar, që është në fund të hierarkisë, e që merret me një shtet të caktuar, Brazilin, Tajlandën, etj., që në zhargonin diplomatik njihet si “desk officer”, pra kur bëhej fjala për Shqipërinë, thuhej se emri i këtij zyrtari ishte James Baker! Tregohej se kur James Baker dëgjonte për ndonjë projekt, ose nismë, pyeste, a mund ta bëjmë këtë edhe në Shqipëri! Pra ai ndihmoi shumë me këtë vëmendje që i dha Shqipërisë.

Zëri i Amerikës: Ju keni vazhduar t’i ndiqni zhvillimet në Shqipëri, pasi ju kuptoni dhe flisni shqip. Kur ishit në Shqipëri, udhëheqësi i opozitës atëhere Sali Berisha, gëzonte mbështetje të madhe nga Shtetet e Bashkuara. Sot pas 30 vjetësh, qëndrimi ka ndryshuar 180 gradë. Sekretari i Shtetit e ka përcaktuar Sali Berishën për korrupsion madhor. Si shpjegohet? Cili është mendimi juaj për këtë ndryshim?

Ambasadori Ryerson: Ato që kanë ndodhur në Shqipëri janë inkurajuese, por edhe shumë zhgënjyese. Dikush më pyeti kohët e fundit se përse e bëri Sekretari Blinken këtë, përse jo një njoftim nga një prej zëdhënësve. Për mua ky është një sinjal kundër korrupsionit, jo vetëm për Shqipërinë, por se Uashingtoni do ta godasë korrupsionin sa herë ta shohë, pavarësisht se për kë bëhet fjalë. Ajo që ka rëndësi është çfarë bën tani ky, apo ai person, ky, apo ai entitet. Ndoshta para 25-30 vitesh nuk ishin përfshirë në korrupsion, por janë përfshirë më pas dhe prandaj tani po merr vëmendje kaq të lartë.

Zëri i Amerikës: Sot në Shqipëri, Shtetet e Bashkuara, janë po aq të angazhuara në zhvillimet e brendshme, sa në kohën tuaj, para 30 vjetësh. Por ndërsa atëhere Shqipëria ishte një demokraci në lindje dhe kishte nevojë për ndihmë, sot është vend i NATO-s dhe kandidat për në BE. A është bllokuar Shqipëria në një tranzicion të përhershëm?

Ambasadori Ryerson: Për këtë duhet të pyesni politikanët shqiptarë. Ata e dinë përgjigjen.

Zëri i Amerikës: Faleminderit. Dhe së fundmi, dëshironi të thoni diçka për këtë përvjetor.

Ambasadori Ryerson: Është një përvjetor i gëzuar. I uroj gjithë të mirat Shqipërisë. Mbaj mend një diskutim serioz që kam patur kur isha atje me një zyrtar të lartë shqiptar. Ramë dakort që nuk kishte konflikt interesi midis Shqipërisë dhe Shteteve të Bashkuara. Ne nuk do pushtonim Shkodrën dhe Shqipëria nuk do merrte Dakotën e Jugut, apo Luizianën. Ajo që të dy vendet dëshironin ishte paqe, begati në Ballkan dhe një masë të caktuar lirie. Një përputhje absolute interesash. Unë dua të falenderoj edhe qeverinë e tanishme të Shqipërisë dhe popullin shqiptar që pranuan refugjatët afganë në ndalesën e tyre të parë larg rrezikut. Mirënjohje e thellë./VOA