Nga Dash Frashëri

Gazetari i mirënjohur, amerikano-hebre me banim në Izrael, Larry Luxner, është shumë i apasionuar pas koleksionimit të targave nga vende të ndryshme të botës.

Në koleksionin e tij, ka targa që i përkasin Shqipërisë.

Larry ishte një ndër të ftuarit specialë të Edicionit të II tAutomotive Fair Albania, që po zhvillohet në datat 26-29 Tetor në Pallatin e Kongreseve, sheshi “Nënë Tereza” dhe sheshi “Italia”.

Luxner, një mik i hershëm edhe i Drejtorisë së Përgjithsheme të Shfrytëzimit të Transportit Rrugor dhe drejtorit Blendi Gonxhja, ka shkruar disa artikuj në lidhje me targat shqiptare.

Gazetari dhe koleksionuesi i njohur ka botuar edhe një shkrim në revistën e njohur ndërkombëtare “Plates Magazine” dhe ripublikuar edhe nga Retro.al.

Luxner mbajti një leksion të hapur në lidhje me historinë e targave në botë dhe në Shqipëri, me të rinj të pasionuar pas makinave dhe targave.

Tirana Diplomat po boton fjalën e plotë të tij.

Mirëmëngjes, zonja dhe zotërinj. Miremingjes, Jam shumë i lumtur që jam këtu në Shqipëri. Dua të falënderoj Blendin që më ftoi në këtë panair dhe “faleminderit shumë” Marinës, Xhoit dhe gjithë stafit të mrekullueshëm në Drejtorinë e Përgjithshme të Shërbimeve të Transportit Rrugor.

Kështu që unë jam këtu për të folur me ju për targat. “Targat në shqip”. Patente, tablillas ose placas de matriculación në spanjisht, në varësi të cilit shtet në Amerikën Latine jeni (dikur kam jetuar në Porto Riko). Ose “luchiyot reshui”, siç i quajmë në hebraisht, gjuha e Izraelit – e cila është vendi im i adoptuar për shtatë vitet e fundit.

Sido që t’i quajmë, të gjithë e dini se për çfarë po flas. Këta drejtkëndësha shumëngjyrësh prej kallaji që identifikojnë një automjet me një numër të veçantë, unik që askush tjetër nuk e ka. Epo, zakonisht ato janë prej kallaji, por ndonjëherë ato janë prej fibre ose plastike. Dhe në të kaluarën e largët, ato punoheshin me smalt porcelani, dru apo edhe lëkurë.

Epo këtu në Panairin e Automobilave në Shqipëri 2023, shumë makina klasike po shfaqen për t’i shijuar të gjithë. Por çfarë ndodh me targat? A e di dikush këtu se si filluan targat?

As unë nuk e dija, kështu që e hulumtova pak.

Sipas Targave të Regjistrimit të Botës prej 800 faqesh – një lloj Bibla për të gjithë hobiistët seriozë – shteti gjerman i Badenit ishte juridiksioni i parë në botë që filloi lëshimin e targave rregullisht, në vitin 1896. Libri thotë gjithashtu Luksemburgu u raportua se i kishte caktuar numrin “1” një Benz një vit më parë.

Pionieri i targave në Shtetet e Bashkuara ishte Massachusetts, i cili lëshoi targat e tij të parë zyrtare në vitin 1903. Kjo ishte gjysmë shekulli përpara krijimit të Shoqatës së Mbledhësve të Targave të Automobilave (ALPCA), klubi më i madh i këtij lloji në botë. Pjatat më të vjetra në koleksionin tim janë një shembull i vitit 1906 nga Massachusetts, dhe një në të njëjtin vit nga Pensilvania, të dyja prej porcelani.

Ndryshe nga filatelistët – njerëzit që mbledhin pulla – studimi i targave është aq misterioz sa nuk ka as një emër për ata që merren me të. Falë Facebook dhe eBay, këta djem, dhe po, ata janë pothuajse gjithmonë meshkuj, mund të lidhen me njëri-tjetrin shumë më lehtë se në kohët e vjetra.

Brenda botës së koleksionit, ka një specializim të madh; disa njerëz mbledhin vetëm pjata prej porcelani, të tjerë vetëm pjata të lëshuara nga vendi i tyre i banimit. Një djalë në Kaliforni kërkon targa të bardha në të kuqe, ndërsa një tjetër në Kanada kërkon vetëm shembuj që përmbajnë numrat “420” – kodi për marijuanën.

Në vitin 2011, grupi Licence Plate Collectors në Facebook kishte ndoshta 50 anëtarë. Sot ajo pretendon mbi 17,000. Ky hobi është veçanërisht i popullarizuar në Gjermani, Francë, Belgjikë, Zvicër dhe Holandë. Megjithatë, unë nuk njoh asnjë koleksionist të vetëm këtu në Shqipëri.

Ndoshta kjo për shkak se deri në rënien e komunizmit këtu, nuk kishte diçka të tillë si një kulturë automobilistike. Në vitin 1991, vit kur vizitova për herë të parë Shqipërinë, nuk ishin më shumë se 50 automjete private në rrugë. Në atë kohë, George H.W. Bush ishte president, Jugosllavia ishte ende një vend dhe 173,000 bunkerë betoni ishin ende të vendosura në peizazhin shqiptar.

Më kujtohet ende se kam paguar tarifën e vizës prej 15 dollarësh me një kartëmonedhë 50 dollarësh dhe kam marrë çertifikata argjendi të vjetra të viteve 1930 në këmbim – pasojë e mungesës së marrëdhënieve diplomatike SHBA-Shqipëri, dhe rrjedhimisht e monedhës moderne, që kur diplomatët e fundit amerikanë ishin dëbuar në 1940. Me të mbërritur në kufirin grek me Shqipërinë në Kakaviya, një shofer thirri “Zoti Larry!” dhe më shoqëroi në një Mercedes-Benz që priste.

Dy javë më vonë, përpara se të largohesha nga Shqipëria përmes të njëjtit kufi, arrita të shënoja një targë të ndryshkur TR-10-226 nga një shofer kamioni për 10 dollarë.

Ashtu si shumica e pjatave të tilla, i dashuri im *10TR226* mban dy yje të kuq që përfaqësojnë, natyrisht, komunizmin. Shkronjat dhe numrat janë të lyer me të bardhë, të gjitha kundër një drejtkëndëshi të sheshtë të palyer prej metali. TR do të thotë Tirana, kryeqyteti dhe një nga 36 rrethet e atëhershme të vendit, secila prej të cilave kishte kodin e vet me dy shkronja.

Sipas Targave të Regjistrimit të Botës, targat e para shqiptare filluan të shfaqen në vitin 1925, kur vendi ishte ende një mbretëri feudale, megjithëse dihet shumë pak për targat e asaj epoke. Dihet shumë më tepër për serialin e vitit 1958, i prezantuar gjatë diktaturës Hoxha.

Herën tjetër që u ktheva, një vit më vonë, mora më shumë targa shqiptare, duke përfshirë dy shembuj të mëdhenj katrorë. E para ka emërtimin UP që simbolizon “Ushtria Popullore” ose Ushtria Popullore. E dyta është një targë diplomatike TD “ose troupe diplomatique” e marrë nga parkingu i Programit të Zhvillimit të OKB-së në Tiranë.

Kjo është tani vizita ime e tetë në Shqipëri dhe kam parë se si pjatat evoluan ndër vite. Në vitin 1993, qeveria shqiptare ndryshoi sistemin e saj të numrave, duke hequr yjet e kuq të urryer dhe duke kaluar në një format të thjeshtë bardh e zi. Dy vjet më vonë, në 1995, u prezantua një brez i kuq me shkronjat “AL” dhe simbolin kombëtar – një shqiponjë dykrenare. Ky brez i kuq u zëvendësua në vitin 2011 me një në ngjyrë blu, dhe shqiponja tani shfaqet në të bardhë.

Dhe tani, ofrohen edhe pjata retro dhe të kota. Rreth 5,400 automjete kanë targa të kota dhe janë të paktën 157 me targa retro ose antike—me 600 të tjera në listën e pritjes. Blendi pati dashamirësi për të bërë për mua këtë, një simbol i miqësisë së qëndrueshme mes dy vendeve tona, Izraelit dhe Shqipërisë.

Këto ditë, më tha Blendi javën e kaluar, Shqipëria ka 840,000 automjete të regjistruara, nga 535,000 vitin e kaluar dhe 346,000 në 2012. Për më tepër, automjetet tani drejtohen rreth 15,000 km në vit, gati dyfishi nga 8,000 km në vit që udhëtonin një dekadë. më parë. Dhe deri më tani këtë vit, rreth 1.8 milionë automjete me targa joshqiptare kanë kaluar transit në vend.

Që atëherë, kam arritur të blej disa targa të tjera shqiptare, duke përfshirë një targa të rregullt pasagjerësh nga Shkodra, një motoçikletë katrore nga Tirana dhe disa targa tregtarësh, të cilat do t’i shihni më vonë. Më pëlqejnë gjithashtu targat nga ish-Jugosllavia – duke përfshirë një çështje të kohës së luftës të vitit 1940, një pjatë nga milicia serbe dhe një pjatë diplomatike serbe. Ekziston edhe një targë e ushtrisë boshnjake, e cila është shumë e rrallë, dhe një nga Ambasada Ruse në Beograd, dhe një tjetër pjatë e kuqe në të verdhë e bërë posaçërisht për punonjësit e fabrikës së makinave Zastava.

Në fakt, sipas standardeve ndërkombëtare, koleksioni im i pjatave është mjaft i vogël – 587 për momentin. Disa njerëz në hobi kanë 10,000 ose 20,000. Unë kam një mik në New Mexico me mbi 200,000 pjata. Kjo është ajo që ne e quajmë një obsesion, por të paktën ai ka një shtëpi mjaft të madhe për t’i akomoduar të gjithë.

Si një amerikan vendas, ishte e rëndësishme për mua që të merrja një pjatë ikonike cilësore nga secili prej 50 shteteve. Më mungojnë ende Oklahoma dhe Karolina e Jugut.

Kështu që unë solla disa pjata aktuale me vete. Siç mund ta imagjinoni, vendi im është në luftë, kështu që nuk pata luksin të bëja një përzgjedhje të kujdesshme. Në thelb mora atë që munda. Nga Izraeli kemi tre modele bazë aktuale: pllakën standarde me tetë shifra të gjatë me madhësi euro me shiritin Ylli i Davidit IL në të majtë. Nën IL është fjala “Izrael” e shkruar në hebraisht dhe arabisht. Ekziston gjithashtu një pllakë e madhësisë amerikane për automjetet që nuk mund të strehojnë madhësinë e gjatë të euros, dhe një pllakë të vogël për motoçikletat dhe motoçikletat.

Duke folur për SHBA-në, po bëhet gjithnjë e më popullore përfshirja e faqeve zyrtare të internetit të shtetit në targa. Dy shtete që e bëjnë këtë janë Xhorxhia dhe Florida ime vendase. Një prirje tjetër është kalimi i kohëve të fundit në printim të sheshtë dhe jo në numra dhe shkronja të stampuara. Nuk më pëlqen fare, por e bën shumë më të lirë prodhimin e targave. Disa shembuj janë këto pllaka nga dy shtete perëndimore, Montana dhe Nevada.

Disa shanse dhe funde këtu, duke përfshirë një pjatë me motoçikletë tajvaneze, një pjatë të madhe motoçiklete nga Qipro – kjo më erdhi nga një koleksionist atje – dhe një pjatë e bukur pasagjerësh e vitit 1970 nga Guatemala, e cila është mjaft e rrallë.

Dhe këtu, një nga të preferuarat dhe më të vlefshmet e mia të të gjitha kohërave: një pjatë e vitit 1957 nga Distrikti i Kolumbisë që shënon inaugurimin e Presidentit Dwight Eisenhower dhe Zëvendës Presidentit Richard Nixon. Këto targa lëshohen çdo katër vjet, dhe ato më të hershmet janë mjaft të rralla.

Përpara përfundimit, do të dëshiroja që të gjithë të dëgjoni këtë komplikacion argëtues të bërë nga kolegu i tij gazetar dhe koleksionisti i targave Ethan Jacob Craft nga Arizona. Ai ka përfshirë pothuajse çdo vend lëshues të targave në botë në këtë këngë origjinale dhe shpresoj se do t’ju pëlqejë:

Faleminderit për dëgjimin, të gjithë dhe shalom nga Izraeli.