Nga Larry Luxner

ELBASAN, Shqipëri — Vizita e Isaac Herzog në Shqipëri më 12 shtator shënoi herën e parë që një kryetar shteti izraelit ka shkelur ndonjëherë në të vetmin vend evropian që e përfundoi Luftën e Dytë Botërore me më shumë hebrenj sesa filloi.

Roli i Shqipërisë në shpëtimin e hebrenjve gjatë Shoah ishte një temë kryesore e vizitës së shkurtër të presidentit izraelit, e cila përfshinte një ceremoni në memorialin e Holokaustit në Tiranë, si dhe takime me pasardhësit e disa prej 75 myslimanëve, katolikëve dhe të krishterëve ortodoksë të listuar nga Yad i Izraelit. Vashem si johebrenj të drejtë – ata që rrezikuan jetën e tyre për të shpëtuar hebrenjtë nga dëbimi në kampet naziste të vdekjes pas pushtimit të Shqipërisë nga Gjermania në shtator 1943.

“Shqiptarët i fshehën hebrenjtë pa marrë parasysh se nga vinin, apo nëse ishin të pasur apo të varfër”, tha Petrit Zorba, kreu i Shoqatës së Miqësisë Shqiptaro-Izraelite, gjatë një interviste në Elbasan, një qytet i vogël në jug të kryeqytetit.

Zorba vlerësoi se deri në 3000 hebrenj të huaj gjetën strehim në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore. “Vetëm 100 metra larg këtu jetonte familja Kurmaku, një nga familjet që mbronte popullin hebre”, tha ai. “Këto shtëpi janë bërë kohët e fundit atraksione turistike të vizituara nga izraelitët dhe të tjerët.”

Presidenti i Shqipërisë Bajram Begaj takohet me Presidentin izraelit Isaac Herzog më 12 shtator në Tiranë. (Anadolu përmes Getty Images)

Megjithatë, të rinjtë në këtë komb dikur marksist prej 2.6 milionë banorësh nuk dinë pothuajse asgjë për atë trashëgimi unike.

Kështu thotë Florenca Stafa, drejtoreshë e Qendrës Kërkimore Shqiptare dhe Ballkanike në Universitetin e Elbasanit, kolegji më i madh dhe më i vjetër i mësuesisë në Shqipëri.

“Gjatë komunizmit, askush nuk foli për Holokaustin. Tema nuk u mësua kurrë në shkollë,” tha Stafa, 41 vjeç, babai i të cilit u burgos për dy vjet në fund të viteve 1960 thjesht sepse u ankua se nuk kishte bukë për të ngrënë. “Edhe pas rënies së regjimit, në vitet 1990, ishte ende një koncept i panjohur. Pra, për mua, si profesor, është e rëndësishme që ne të bëjmë diçka për këtë.”

Për këtë qëllim, Stafa dhe kolegia e saj, Brisejda Lala, ndihmuan në organizimin e një konference për 25 mësues në fillim të këtij muaji në Elbasan. Veprimtaria e 2-6 shtatorit u bashkësponsorizua nga Shoqata e Mësuesve të Historisë Shqiptare dhe The Olga Lengyel Institute (Instituti Olga Lengyel), ose TOLI, një organizatë jofitimprurëse me bazë në Nju Jork që promovon edukimin e Holokaustit në të gjithë Shtetet e Bashkuara dhe Evropën.

Oana Nestian-Sandu, drejtoresha e programit ndërkombëtar të TOLI, flet në një konferencë edukimi për Holokaustin në Elbasan. (Foto nga Larry Luxner)

Oana Nestian-Sandu, drejtoresha e programit ndërkombëtar të TOLI, tha se Shqipëria është vendi i 14-të jashtë SHBA-së që pret një seminar TOLI për mësuesit që nga viti 2012, dhe i vetmi ndër 14 ku antisemitizmi – i shfrenuar në pjesën më të madhe të Evropës Lindore – vështirë se ka qenë një çështje.

“Për shkak se ne jemi edukatorë, ne duhet të studiojmë se cila është mënyra më e mirë për t’ua paraqitur këtë temë të pamasë studentëve tanë,” shpjegoi ajo. “Për ta, është diçka që ka ndodhur pothuajse 100 vjet më parë. Por hulumtimi ka treguar se përmes ditarëve, studentët mund të lidhen dhe ata jo vetëm që interesohen për të, por angazhohen për të mësuar më shumë, madje edhe në kohën e tyre të lirë, dhe të frymëzohen prej tij.”

Albana Ndoja, 47 vjeçe, është një mësuese historie për një kohë të gjatë dhe nëndrejtoreshë e shkollës së mesme Kolë Idromeno në Shkodër, një qytet me shumicë katolike. Ajo dëgjoi për herë të parë për Shoah gjatë një vizite grupore njëjavore në Yad Vashem në vitin 2016, e organizuar nga Ministria e Kulturës e Shqipërisë.

“Ne mësuam për Luftën e Dytë Botërore dhe botën e lashtë, por kurrë për Holokaustin,” tha Ndoja, një mysliman. Ajo theksoi se në vendlindjen e saj, familja e Agostin dhe Gysepina Çiftja strehoi një familje hebreje për një vit, edhe pse shtëpia e tyre ishte pranë një garnizoni nazist.

Albana Ndoja, 47, a history teacher in Shködra, attends a Sept. 2-6 Holocaust education conference sponsored by TOLI in Elbasan. (Larry Luxner)

“Ipeshkvijtë e Shkodrës u dhanë atyre identitete katolike, por ata kurrë nuk u përpoqën t’i konvertonin. Pas një viti ata morën pasaporta të reja dhe i ndihmuan të shkonin në Maqedoni. Së bashku me studentët e mi, po përpiqem të mbledh të gjitha historitë e familjeve në qytetin tonë që e kanë bërë këtë”, tha ajo, duke shtuar se “nëse nuk mësojmë nga e kaluara, nuk mund të mësojmë se si të mbrohemi në të ardhmen. .”

Edukatorja e Holokaustit, Klodeta Cane, tha se autobiografia e Adolf Hitlerit, Mein Kampf, ka pasur shitje të mëdha në Shqipëri kohët e fundit. Kur së fundmi zbuloi një kopje të librit famëkeq antisemitik në makinën e një zyrtari bashkiak në Vlorë dhe e pyeti për të, zyrtarja u përgjigj: “Ne ishim thjesht kureshtarë dhe donim ta lexonim”.

Cane shtoi se, Hitleri ka shfrytëzuar shkatërrimin ekonomik të Gjermanisë pas Luftës së Parë Botërore për t’i bërë dhi turku hebrenjtë. Ajo shqetësohet se ndjenjat mund të ndryshojnë edhe në Ballkan, ku “radikalizimi i Islamit po rritet dhe organizatat po paguajnë para për të blerë shpirtrat e tyre” – domethënë, adhuruesve u ofrohen stimuj në para për të ndjekur xhamitë.

Gadi Luzzetto-Voghuera, drejtor i Fondazione Centro di Documentazione Ebraica Contemporanea të Italisë, pajtohet me këtë vlerësim – veçanërisht pas 7 tetorit dhe rritjes dramatike të ndjenjave anti-sioniste dhe pro-Hamasit në të gjithë Perëndimin dhe në mesin e intelektualëve.

Gadi Luzzetto-Voghuera, drejtor i Fondazione Centro di Documentazione Ebraica Contemporanea të Italisë, flet më 3 shtator në konferencën e Holokaustit TOLI në Elbasan. (Larry Luxner)

Disa nga folësit dhe pjesëmarrësit përmendën kritikat e shpeshta dhe të ashpra për luftën e Izraelit në Gaza në median shqiptare.

“Antisemitizmi nuk është një çështje e rëndësishme për shoqërinë shqiptare, por është e rëndësishme politikisht për të gjithë botën, veçanërisht në Evropë”, tha Luzzetto-Voghuera, folëse në eventin e Elbasanit. “Po përdoret si mjet politik, edhe në vende si Shqipëria ku jetojnë pak hebrenj”.

Elda Dermyshi, 54 vjeçe, prej 32 vitesh jep mësim histori në shkollën e mesme në Elbasan. Ajo tha se Holokausti është bërë kohët e fundit “një çështje shumë e ndjeshme” në Shqipëri për shkak të konfliktit në Gaza.

“Të gjithë në TV flasin për këtë luftë dhe e lidhin atë me Holokaustin dhe antisemitizmin. Në atë kohë, ishin hebrenjtë ata që u persekutuan. Tani vetë hebrenjtë akuzohen si persekutorë,” tha Dermyshi, duke refuzuar të diskutojë pikëpamjet e saj. “Ajo që kuptoj nga kjo konferencë është se ne duhet ta trajtojmë Holokaustin si një çështje shumëdimensionale të lidhur fort me të drejtat e njeriut dhe diversitetin kulturor, për të refuzuar pranimin e stereotipeve dhe për të praktikuar tolerancën.”

Alket Shehaj, 39 vjeç, një mësues historie nga Fieri, Shqipëri, ishte një nga të paktët pjesëmarrës meshkuj në konferencën e fundit të edukimit për Holokaustin në Elbasan të organizuar nga TOLI.

Sot, ish-diktatura është shtëpia e ndoshta 60 hebrenjve – pothuajse të gjithë në Tiranë – megjithëse qeveria e saj është mjaft pro-izraelite. Kryeministri Edi Rama, i cili u takua me Herzogun gjatë vizitës së tij, aktualisht po mbikëqyr ndërtimin e dy muzeve që nderojnë historinë hebraike dhe shpëtimin e hebrenjve nga Shqipëria gjatë kohës së luftës: njëri në Tiranë dhe tjetri në Vlorë.

Alket Shehaj, 39 vjeç, ishte një nga të paktët meshkuj të pranishëm në konferencën TOLI. Një mësuese e historisë dhe gjeografisë në shkollën e mesme nga Fieri, Shehaj pranoi rritjen e ekstremizmit të dhunshëm në Ballkan, por tha se arsimi dhe një jetë e qëndrueshme familjare mund ta kundërshtojnë këtë.

“Shqiptarët kanë treguar gjatë historisë se ne jemi një komb që përqafon vlerat dhe traditat dhe ne gjithmonë kemi kërkuar marrëdhënie paqësore me fqinjët tanë”, tha Shehaj. “Ne kemi dëgjuar për Holokaustin që kur ishim të vegjël. Kjo është një temë që duhet ta studiojmë në thellësi.”

Çdo mësues që merrte pjesë në konferencën TOLI mori tre libra: “Lulja e Vlorës: Rritja e Hebrenjve në Shqipërinë Komuniste,” një autobiografi nga dentistja në pension nga Florida, Anna Kohen; një përkthim shqip i “Ditarit të Ana Frankut”; dhe “Izraelitët në Shqipëri” nga Josef Jakoel.

Felicita Jakoel është vajza e Josef Jakoel, patriarkut të asaj që ishte atëherë një komunitet hebre me 300 anëtarë që emigroi masivisht në Izrael në 1991 pas rënies së komunizmit.

“Babai im ishte i shqetësuar se për shkak se ne jetonim në një vend të mbyllur, do të harrohej që një komunitet hebre dikur lulëzoi këtu. Ai e donte historinë, ishte ekonomist dhe fliste shumë gjuhë, ndaj ishte detyrë morale të shkruante historinë e hebrenjve në Shqipëri”, tha ajo.

Jakoel, i cili jeton në Izrael që nga viti 1991, u tha mësuesve se prania e hebrenjve në Shqipëri daton 2000 vjet më parë – siç dëshmohet nga rrënojat e një sinagoge të lashtë në Sarandë, përgjatë bregut të Adriatikut të vendit pranë kufirit grek. Hebrenjtë lulëzuan gjithashtu në Berat dhe Elbasan, por praninë e tyre më të fortë e gëzonin në Vlorë, ku një klasë tregtarësh lulëzoi deri në pushtimin italian në 1939.

Felicita Jakoel jep autografe te kopjet e librit të babait të saj, Izraelitët në Shqipëri, gjatë konferencës së edukimit të Holokaustit të TOLI-t në 2-6 shtator në Elbasan. (Larry Luxner)

Megjithatë, vendosmëria e popullit shqiptar për t’i fshehur hebrenjtë nga nazistët me një rrezik të madh personal, dha rezultat. Deri në fund të luftës, nazistët kishin vrarë vetëm një familje shqiptare nga një popullsi hebreje vendase prej 300 banorësh dhe ndoshta mijëra refugjatë nga vendet fqinje. Në të kundërt, nga rreth 2000 hebrenj të paraluftës që jetuan në ishullin grek të Korfuzit – pikërisht në brigjet e Shqipërisë – vetëm 187 mbijetuan. Të gjithë të tjerët u deportuan në Aushvic.

“Ajo që ndodhi këtu në Shqipëri nuk ndodhi në asnjë vend tjetër të Europës”, ​​tha Jakoel, 67 vjeç. “Në Danimarkë, hebrenjtë danezë u shpëtuan. Por në Shqipëri, të tillë ishin hebrenjtë e ardhur nga vende të tjera. Kjo është një temë shumë e rëndësishme për t’u integruar në shkolla. Ne duhet t’u mësojmë gjeneratave të reja për atë që bëmë gjatë Holokaustit.”

Nestian-Sandu nga TOLI tha se shpreson ta bëjë seminarin një ngjarje vjetore në këtë vend dhe vitin e ardhshëm të përfshijë edhe mësues shqipfolës nga Kosova fqinje.

“Nuk mjafton vetëm të tregosh historinë e këtyre njerëzve të mrekullueshëm që shpëtuan kaq shumë hebrenj,” tha ajo. “Është po aq e rëndësishme të frymëzohen studentët që të jenë qytetarë aktivë dhe të ndihmojnë ata përreth tyre.”

Mësuesit e historisë të mbledhur, më 3 shtator në Elbasan, Shqipëri, për një konferencë mbi edukimin e Holokaustit. (Foto nga Larry Luxner)

——